Mesleki rehberlik ve yöneltme, bireylerin türlü ”meslekleri tanımaları” ve ”kendi kişisel özelliklerini” tanımaları ve bu bilgilerin ışığında kendilerine en uygun olan meslekleri seçmeleri, sürecidir. Mesleki psikolojik danışma ise bu amaçla yapılan ”bireysel” ya da ”grupla” psikolojik danışma hizmetleridir.
Bu anlamda, rehberlik ve yöneltme bireye kendisi hakkında ve çevresindeki olanaklar ve meslekler hakkında bilgi sahibi olmasına, doğru ve yerinde kararlar verebilmesine yardım olarak tanımlanabilir.
Örgütlenmiş okul rehberlik hizmetlerinin bir boyutu olan ”bilgi verme servisi”, bireyi çevresinden haberdar etme görevini yürütür. Birey, kendi hakkındaki bilgileri de rehberliğin ”Bireyi Tanıma” servisi yardımı ile edinir. Bireyi tanıma teknik ve yöntemleri ”Bireyi Tanıma Teknikleri” kitabında (Özgüven 1998) ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Birey rehberlik ve psikolojik danışmanın katkısı ile ”kendisi” ve ”meslek” ile ilgili bilgileri birleştirir, analiz eder, değerlendirir, çözümler üretir, sonuçları ”meslek” veya ”iş” seçme kararında kullanır. Aldığı kararı uygulamak için gerekli önlemleri yerine getirir. Alınan karar ne kadar ayrıntılı bilgiye dayanırsa, o derecede karara uygun ve geçerli olma olasılığı da artar.
Danışmanın bilgileri analiz etme, değerlendirme, bilgi verme ve yorumlama işlevinin, kişinin bireysel kararına yardımcı teknik bir hizmet olduğu gözden uzak tutulmamalıdır. Rehberlik, bireye rağmen birey hakkında kararlar almak değil, bireyin uygun kararlar almasında yardımcı olmaktır.
Meslek Seçmede Bilgi Kaynakları
Bir ”karar verme” süreci olan meslek seçiminin ilk iki aşaması, ”bireyin kendisi” ve ”meslek alanı” ile ilgili geçerli bilgilerin sağlanmasını gerektirir. Meslek seçimi kararına götüren üçüncü aşaması ise, ”bireye ilişkin kişisel niteliklerle, olası mesleklerin gerektirdiği nitelikler ve koşullar arasında bağıntı kurulması seçeneklerin belirlenmesi ve birey için en uygun olacak meslek tercihinin kararlaştırılmasıdır.
”Bireylere ilişkin bilgiler çeşitli psikolojik testler, bireyin ”kendisini anlatmasına dayanan teknikler, gözlemsel teknikler ve durumsal testler gibi teknik ve yöntemler kullanılarak süreklilik ilkesi içinde toplanmaktadır. Bu bilgiler öğrencinin kişisel dosyasında veya bilgisayarların kullanılması halinde ”disketlerde saklanır.
”Mesleklere” ilişkin bilgiler ise yazılı kaynaklardan, meslek alanlarının ”kaynak kişilerinden”, iş ve meslekler hakkında yapılacak, inceleme ya da !’iş analizleri”nden elde edilmektedir. Bireyin gözlem ve yaşantıları da bunlara eklenmektedir. Danışmanın rolü ise, bir uzman kişi olarak, meslek seçimi için gerekli bireysel ve mesleki bilgiler sağlamak, analizler yapmak, objektif ve gerçekçi bir tutumla, karar aşamasında olan kişinin ”bireysel” bilgileri ile ”meslek” bilgileri arasındaki ilişkilerin bilincine varmasını kolaylaştırmaktır.
Yöneltmede İzlenecek Genel İlkeler
Öğrencilerin yöneltilmelerinde dikkate alınması gereken genel ve temel il keler aşağıda özet olarak belirtilmiştir.
Bireysel Sorumluluk İlkesi
Yöneltme gücendirici, zorlayıcı değil, özendirici, kişinin kararının gerçekçi olması yönünde yol gösterici olmalı, hangi programa gireceği hususundaki son kararı bireyin kendisi vermeli ve bunun sorumluluğunu kendisi taşımalıdır.
Süreklilik
Yöneltme, ilköğretimin sonuna ve ortaöğretimin başında, eğitim sürecinin bir noktasında yapılacak tek bir seçme veya giriş sınavı ile değil, bir süreç olarak düşünülmeli, okulöncesinden başlayarak öğrenci hakkında öğrenimi boyunca yapılacak sürekli gözlem ve değerlendirmelerden elde edilen bilgilerin birikimine göre yapılmalıdır.
Fırsat Eşitliği İlkesi
Yöneltme, eleme sınavlarında olduğu gibi, öğrencilerin bir kısmını seçen, diğerlerini program dışı bırakan bir tutumla değil, öğrencilerin tümüne fırsat eşitliği sağlayacak şekilde yapılmalı, istek, ilgi ve yeteneklerine göre yetişmeleri sağlanmalı, herkesin başarılı olabileceği bir programa girmesi amaç edinilmeli, olanaklar araştırılmalı ve kişi desteklenmelidir.
Bütünlük
Yöneltme ‘örgün” ve ‘yaygın eğitim sistemini içine alacak şekilde bir bütünlük içinde ilköğretim ve ortaöğretimdeki tüm öğrencileri kapsamalı sistemde kalan öğrenciler kadar, eğitim sisteminden ayrılan öğrencilerin yerleştirilmelerini de içine almalı kimse yalnız bırakılmamalıdır.
Yöneltmede Dikkate Alınacak Bilgi Kaynakları ve Ölçütler
Öğrencilerin ilköğretimin sonunda ve ortaöğretimin başında çeşitli programlara yöneltilmeleri çeşitli ölçme, değerlendirme araçları ile bireyi tanıma tekniklerinden yararlanılarak elde edilen bilgilere ve ölçümlere göre yapılmalıdır. Ancak, ülkemiz okullarının her biri, yöneltme hizmeti için gerekli ölçme araçları, çeşitli psikolojik testler, teknikler ve bu amaçla eğitilmiş personel yönünden yeterli derecede donatılmış değildir. Bir öğrencinin hangi tür bir programa yöneltilmesinin uygun olacağı kararına varırken aşağıdaki ölçütlerden, bilgi ve durumlardan olanaklar ölçüsünde azami derecede yararlanılmalıdır. Gerek 8. ve gerek 9. yılda yapılacak yöneltmelerde, bu ölçütlerle ilişkili ne kadar çok bilgi toplanırsa, bu bilgilere dayalı, yöneltmenin ”geçerliği” de o denli yüksek olacaktır.
1) Öğrencinin Yetenek ve Başarı Durumu
Öğrencilerin başarı durumu, farklı yıl1arda saptanan genel akademik ortalamaları.
En son yöneltmenin yapıldığı ya da bir önceki yıla ilişkin genel başarı ortalaması.
Fen, sosyal, dil gibi grup derslerine ilişkin başarı ortalamaları.
Öğrencilerin yıllara göre farklı derslerdeki gelişme dereceleri.
Genelde başarılı ve başarısız olduğu dersler.
Bütünleme, sınıf geçme ve kalma durumları.
Öğrencinin özgeçmişi, iş ve meslek tecrübeleri.
Yerel olarak uygulanacak genel ve özel yetenek sonuçları.
Yerel düzeyde uygulanacak “genel başarı” ve “başarı” testleri sonuçları.
Ulusal düzeyde Bakanlık Merkez örgütünce veya ÖSYM örgütünce uygulanacak standart yetenek ve başarı testleri sonuçları.
Ders öğretmenlerinin, öğrencinin girebileceği program veya kol hakkındaki genel görüşleri.
Sınıf öğretmeninin, öğrencinin yönelebileceği “alan” ve “kol” hakkındaki genel görüşü.
Eğitsel kol faaliyetlerinden sorumlu öğretmenlerin öğrenci hakkındaki genel görüşü.
2) Öğrencinin Kişisel Nitelikleri
Öğrencinin genel sağlık ve enerji düzeyi, beden yapısı, fiziksel engelleri, güdüleri, değerleri, duygusal özellikler, benlik tasarımı ve sosyal ilişkileri, geleceğe yönelik planları ve beklentileri.
3) Öğrencinin Kişisel Nitelikleri
Boş zaman etkinliklerinde tercih ettiği konular.
Uygulanacak ilgi testlerinin sonuçları
Kol faaliyeti öğretmenlerinin öğrencinin ilgi ve tercihleri hakkındaki görüşleri.
Sınıf öğretmeninin, öğrencinin ilgi alanı hakkındaki gözlemleri.
Ailesinin, öğrencinin ilgi alanı hakkındaki gözlemleri.
4) Öğrencinin İsteği ile İşin veya Programın Nitelikleri
Öğrencinin, program , kol ve şube tercihi.
Öğrencinin geleceğe yönelik, yaşam planı, beklentileri ve güdüsü.
İş ve mesleklerin niteliği ve kişi yönünden geleceği.
Önerilecek programın bitiminde girilebilecek işlerin nitelikleri ile bireyin nitelikleri arasındaki uyuşma derecesi.
Öğrenci için önerilecek programın süresi ve ortaöğretimden sonra girilecek diğer yüksek öğrenim programlarına ilişkin koşullar.
Programın öğrenciyi hazırlayacağı meslek ve işin sağlayacağı ücret, sosyal haklar, işte ilerleme gibi olası koşullar.
5) Ailesinin Görüşü
Öğrenci ile ilgili kararlarda taraf olarak, ailesinin çocuklar hakkındaki görüşleri, istek ve beklentileri.
Çocukları hakkında kendilerine yapılan, yöneltme tavsiyelerine olan tepkileri ve görüşleri.
6) Programa, İşe Girme ve Devam Edebilme Koşulları
Girilecek programın öğrencinin ulaşabileceği yakın çevrede bulunup bulunmaması.
Zorunlu eğitim ötesinde eğitim masraflarının çocuğun ailesinin karşılama olasılığı devletin, vakıf ve kuruluşların sağladığı burs, parasız yatılılık ve kredi gibi olanakları.
7) Mesleğin 1ilsangücü Gereksinimi Yönünden Durumu
Devlet ve özel sektör düzeyinde ülkenin ilgili alan, iş ve meslek için olan fark1ı düzey:erdeki, insan gücü gereksinimi ve geleceğe yönelik projeksiyonlar.
8) Okul Rehberlik Servisinin Öğrenci Hakkındaki ”Genel Değerlendirme” Sonuçları
Ölçütler, koşullar ve durumlar dikkate alındığında, okul rehberlik uzmanlarının, yoksa sınıf öğretmeninin, öğrencinin hangi programa, kola, mesleğe veya işe yöneltilmesinin uygun olacağı hakkındaki nihai görüş ve tavsiyeleri belirlenir. Olası seçeneklerin tümü belirlenmeli, tercihi öğrenci yapmalıdır.
Not: Prof. Dr. İbrahim Ethem Özgüven’in “Çağdaş Eğitimde Psikolojik Danışma ve Rehberlik” adlı kitabından alınmıştır.
